आजको वैज्ञानिक युगमा मानवीय कृयाकलापहरु ग्रह नक्षत्रको अवस्थावाट निर्दिष्ट हुन्छन् भन्दा विश्वास नहुन पनि सक्छ जुन स्वाभाविक पनि हो, किनकी विज्ञान र प्रविधिको द्रुततर विकासले मानिसका हर समस्याको समाधान संभव वनाएको छ । आधुनिक मनोविज्ञानले मानिसको सोंचमा परिवर्तन गर्न सकिने प्रविधिको विकास गरेको छ । आधुनिक चिकित्सा विज्ञानले हर प्रकारका रोगहरुको निदान गर्ने मात्र होईन, मानिसका अंगहरुको आरोपण र प्रत्यारोपण, परीक्षण नलीमा वच्चा, लि¨परिवर्तन , डि एन ए ईन्जिनियरि¨वाट डुप्लिकेट मानिस वनाउन सकिने प्रविधिसमेत विकास गरेको छ ।त्यस्तै आधुनिक विज्ञान र प्रविधिले हवाई अड्डाको राडारवाट उडिरहेको हवाईजहाजको सन्चालन र नियन्त्रण, पृथ्वी वाटै अन्तरिक्षयानलाई सन्चालन र नियन्त्रण गरी कार्यमूलक वनाएर स्थिति र स्थानको खोजमूलक अनुसन्धान तथा यन्त्रमानवलाई रिमोर्टद्वारा कृयाशील वनाएर आफनो ईक्षा अनुकुलको कार्य सिद्ध गर्न लगाउने जस्ता रहस्यहरु उजागर गरेको छ । प्रविधिको विकासले नै आज हामी कोठाभित्र वसेर कम्पुटरको माध्यमवाट सम्पूर्ण भूगोलको सूचना ग्रहण गर्न , विश्लेषण गर्न र आफनो विचार संसारभर प्रसार गर्न सक्षम भएका छौ । यसरी विज्ञान र प्रविधिमा द्रुततर अंगाडि वढीरहेको परिप्रेक्षमा पुरातन वादी सोंच राखेर अझैपनि धामीझांक्री, झारफुक, ग्रहदशा कटाउने जस्ता विधिहरु अवलम्वन गरेर विभिन्न प्रकारका रोग वा समस्याहरुवाट मुक्ति खोज्नुलाई भ्रम या मूर्खताको संज्ञा दिनुलाई भौतिक दर्शनमा स्वाभाविक मान्न सकिएला, तर हामी कहांनेर चुक्यौ भने हामीले साधनलाई मात्र प्राथमिकतामा राख्यौ र साध्यतर्फ दिमाग कसरत गर्न चाहेनौ जस्लेगर्दा वास्तविकता महशुस गर्नमा भने पछाडि पर्दै गयौ ।आजको वैज्ञानिक युगमा मानवीय कृयाकलापहरु ग्रह नक्षत्रको अवस्थावाट निर्दिष्ट हुन्छन् भन्दा विश्वास नहुन पनि सक्छ जुन स्वाभाविक पनि हो, किनकी विज्ञान र प्रविधिको द्रुततर विकासले मानिसका हर समस्याको समाधान संभव वनाएको छ । आधुनिक मनोविज्ञानले मानिसको सोंचमा परिवर्तन गर्न सकिने प्रविधिको विकास गरेको छ । आधुनिक चिकित्सा विज्ञानले हर प्रकारका रोगहरुको निदान गर्ने मात्र होईन, मानिसका अंगहरुको आरोपण र प्रत्यारोपण, परीक्षण नलीमा वच्चा, लि¨परिवर्तन , डि एन ए ईन्जिनियरि¨वाट डुप्लिकेट मानिस वनाउन सकिने प्रविधिसमेत विकास गरेको छ ।त्यस्तै आधुनिक विज्ञान र प्रविधिले हवाई अड्डाको राडारवाट उडिरहेको हवाईजहाजको सन्चालन र नियन्त्रण, पृथ्वी वाटै अन्तरिक्षयानलाई सन्चालन र नियन्त्रण गरी कार्यमूलक वनाएर स्थिति र स्थानको खोजमूलक अनुसन्धान तथा यन्त्रमानवलाई रिमोर्टद्वारा कृयाशील वनाएर आफनो ईक्षा अनुकुलको कार्य सिद्ध गर्न लगाउने जस्ता रहस्यहरु उजागर गरेको छ । प्रविधिको विकासले नै आज हामी कोठाभित्र वसेर कम्पुटरको माध्यमवाट सम्पूर्ण भूगोलको सूचना ग्रहण गर्न , विश्लेषण गर्न र आफनो विचार संसारभर प्रसार गर्न सक्षम भएका छौ । यसरी विज्ञान र प्रविधिमा द्रुततर अंगाडि वढीरहेको परिप्रेक्षमा पुरातन वादी सोंच राखेर अझैपनि धामीझांक्री, झारफुक, ग्रहदशा कटाउने जस्ता विधिहरु अवलम्वन गरेर विभिन्न प्रकारका रोग वा समस्याहरुवाट मुक्ति खोज्नुलाई भ्रम या मूर्खताको संज्ञा दिनुलाई भौतिक दर्शनमा स्वाभाविक मान्न सकिएला, तर हामी कहांनेर चुक्यौ भने हामीले साधनलाई मात्र प्राथमिकतामा राख्यौ र साध्यतर्फ दिमाग कसरत गर्न चाहेनौ जस्लेगर्दा वास्तविकता महशुस गर्नमा भने पछाडि पर्दै गयौ ।हाम्रो जीवन भौतिक पिण्ड र अभौतिक चेतनाको सामन्जस्यवाट निर्माण र सञ्चालन हुने र चेतन पक्षको प्रभाव र निर्देशनमामात्र जडपक्ष ( पञ्चतत्ववाट निर्मित शरीर )को अस्तित्व विद्यमान रहने कुरालाई आत्मसाथ गर्न सकेनौ । आधुनिक चिकित्सा विज्ञानवाट जडपक्ष(भौतिक शरीर)को उपचार संभव हुन सक्छ । जस्तो एउटा कार्डियोलोजिष्टले धडकीरहेको मुटुमा आउने अनेकन समस्याको उपचार गर्न सके तापनि धड्कन वन्द भएको मुटुलाई पुनः सञ्चालनमा ल्याउन सक्दैन वरु विभिन्न प्रकारको उपचारको क्रममा मुटुको धड्कन वन्द भयो भने ह्दयघातको संज्ञा दिइन्छ । त्यसै गरी विविध प्रकारका चीरफारहरु(सर्जिकल कार्य) जीवित कोषहरुमा मात्र सफल हुन्छ अर्थात चिकित्सा विज्ञानले केवल शरीरको भौतिक पक्षमा रहेको गडवडीलाई हटाएर शरीरलाई स्वस्थ वनाउने उपायको खोजी गर्दछ । रोग लागेर मात्र मानिसको मृत्युहुने होइन, हिडदाहिड्दै वोल्दावोल्दै कामगर्दागर्दै पनि मानिसको मृत्यु हुन्छ किन? मानिस अल्पायु र दीर्घायू कसरी हुन्छ ? कुशाग्र वुद्धि हुनु र जड वुद्धि हुनु असमान परिवेशको कारण मात्र हो ? समान परिवेशमा हुर्केका एउटै आमा वावुका सन्तान पनि किन एक समान हुदैनन? मानिसमा रहेका राग, द्वेष, घृणा, ईष्र्या, अहंकारजस्ता दुर्गुणको श्रोत के हो ? मानिसको फरकफरक स्वभाव र प्रकृति कसरी निर्धारण हुन्छ ? भन्नेजस्ता अनगिन्ति प्रश्नहरुको उत्तर आधुनिक विज्ञानसंग पनि छैन । भौतिक शरीरलाई सञ्चालन र नियमन गर्ने चेतन पक्ष जीवन सञ्चालनको मूल आधार हो भन्ने वास्तविकतालाई वुझन खोजे मात्र पनि हामी सत्यको धेरै निकट पुग्न सक्छौ । हामीले आफुलाई एकपटक यन्त्रमानवसंग तुलना गरौं, यन्त्रमानवले आफै काम गर्दैन यसलाई रिमोर्टवाट निस्कने अदृश्य कीरणले सञ्चालन र नियन्त्रण गरेको हुन्छ । यन्त्रमानव वनाउने इन्जिनियरले नै त्यस अनुकुलको रिमोर्ट तयार गरेको हुन्छ र सम्वन्धित रिमोर्टले मात्र यन्त्रमानवलाई कृयाशील वनाउंछ । एक प्रकारको यन्त्रमानव सञ्चालन गर्ने रिमोर्ट अर्को प्रकारको यन्त्रमानव सञ्चालन गर्न उपयुक्त हुंदैन । रिमोर्ट नियन्त्रकले आफनो ईक्षाअनुसार यन्त्रमानव सञ्चालन गरे जस्तै प्राकृतिक मानव वनाउने अधिष्ठाताले रिमोर्टरुपी तारा नक्षत्र तथा ग्रहहरुवाट निस्कने र परावर्तन हुने दृश्य र अदृश्य वर्णपटको माध्यमवाट मानव जीवन सञ्चालन गरिरहेको हुन्छ । सूर्य,तारा र ग्रहहरुवाट पृथ्वीमा आउने दृश्य र अदृश्य वर्णपट जीवन सञ्चालनका श्रोत हुन्, यीनै ज्योतिषीय पिण्डहरुको सकारात्मक या नकारात्मक प्रभावले मानव जीवनका हर कृयाकलापहरु निर्दिष्ट भएका हुन्छन् । ज्योतिषीय पिण्डहरुको नकारात्मक असरको उपचार ज्योतिषीय विधिवाट मात्र सम्भव छ, त्यसैले आधुनिक चिकित्सा उपचार विधि भन्दा ज्योतिषीय उपचार विधि मानिसको समग्र व्यवहार परिवर्तनको अचुक एवं श्रेष्ठतम विधि हो । अतः प्रत्यक्ष अनुभवमा रहेको विज्ञान र प्रविधि भन्दा निराकार रुपमा रहेको जीवन निर्माण र सञ्चालनको नियामक अधिष्ठाता( दैवी शक्ति) कैयन गुना शक्तिशाली र प्रभावकारी हुन्छ ।
शरीरमा ग्रहको प्रभाव
हाम्रो शरीर पन्चतत्वले वनेको हुन्छ । पन्चतत्वले वनेको यो शरीरलाइ सन्चालन गर्न शक्तिको आवश्यक पर्छ जुन शक्ति प्रत्यक्ष या अप्रत्यक्ष सूर्यवाट प्राप्त हुन्छ । सूर्यवाट फैलिएको विकिरण सिधै या ग्रहहरुवाट परावर्तन भएर पृथ्वीसंम आइपुग्छ । सूर्य र ग्रहहरुवाट आउने प्रकाशको वर्णपट ले हरेक जीवहरुको जीवन सन्चालन भईरहेको हुन्छ । प्रकाशको वर्णपट हाम्रो शरीरमा प्रवेश गरेर रिमोर्टले टि भि सन्चालन गरेजस्तै शरिरलाइ सन्चालन गर्ने भएकोले ग्रहको प्रभाव हाम्रो शरीरमा परेको हो । यसरी पर्ने प्रभाव हाम्रो पूर्वजन्मको कर्म अनुसार जन्म देखिनै निर्धारण हुन्छ । पहिले देखि नै निर्धारण हुने जीवनका प्रत्येक घटना हामीलाइ जानकारी हुदैन, यी प्रत्येक घटनाको जानकारी गराउने माध्यम ज्योतिष शास्त्र हो ।यस्ले पूर्व जन्ममा गरिएको कर्म अनुसार यस जन्ममा भोग्नुपर्ने विभिन्न घटना प्रतिघटना को वारेमा जानकारी दिएर पूर्व सचेत वन्न हामीलाइ सहयोग गर्छ । पूर्वजन्मको कर्म अनुसार भोग्नुपर्ने घटनाहरु त अवश्य भोग्नुपर्छ तर भोग्नुपर्ने राम्रा परिणामहरुलाइ अझ राम्रो वनाउने र नराम्रो परिणामलाई सकेसम्म कमगर्ने उपाय ज्योतिष शास्त्रले सिकाउंछ ।
ज्योतिष शास्त्रले समय अनुकुल चल्न सिकाउछ ।
पाठपुजन ,स्मरण ,नमन आदिले कम गर्न सकिने उपाय समेत ज्योतिष शास्त्रले हामीलाइ सिकाउने भएकोले प्रत्येक व्यक्तिले यो शास्त्रको अध्ययनवाट जीवन सहज वनाउन सक्ने भएकोले आफनो व्यक्तिगत जीवनको लागि पनि यो शास्त्रको अध्ययन अति आवश्यक रहेको छ ।
मेरो भनाई
परम्व्रहमस्वरुप वेदव्यासले आफनो अदभुक्त शक्तिवाट विश्व व्रहमाण्डको सम्पूर्ण रहस्यलाई उजागर गर्न शास्त्रहरुको रचना र विवेचनालाइ श्रुति स्मृति र पुराणको रुपमा अगाडि सार्ने महान कृत्यको आरम्भ गरेयता निर्माण र विकास भएका षडशास्त्र मध्ये ज्योतिषशास्त्र पनि अत्यन्त व्यवहारोपयोगी शास्त्रको रुपमा विश्वमा व्यापक भएर रहेको छ । यसलाइ पूर्विय ज्योतिष दर्शन र पश्चिमी ज्योतिष दर्शनको रुपमा संसारभर अध्ययन र अनुसंधान भइरहेको छ । अरु शास्त्रहरु जस्तै यो पनि अनन्त असिमित र व्यापक भएकोले यसको गहन अध्ययन अत्यन्त्त जटिल र दुरुह पनि छ । ज्योतिषशास्त्र रुपी यो सागरमा प्रवेश गरेर यसको आद्य र अन्त्य वुझनु र ठम्याउनु आजका मानव मस्तिष्कको सोच वाहिरको विषय हो भन्नुमा अत्युक्ती नहोला । यस ज्योतिष सागरको अवलोकन गर्न खोजेको मेरो अन्तस्करण र विचारले अध्ययनको सही मार्ग पहिल्याउन गरेका विभिन्न प्रयासवाट प्राप्त नतिजालाई लिपिवध्द गरेर जिज्ञासु पाठकहरु समक्ष पु¥याउने सानो प्रयास गरेको छु ।
मेरो यो प्रयास कुण्डलीवाट भावफल कसरी वताउने भन्ने विषयसंग सम्वन्धित छ । मैले विगत ५ वर्षदेखि अध्ययन गरेका वृहज्जातक , मानसागरी ,वृहज्योतिषार ,जातकालंकार ,मुहुर्तचिन्तामणी ,मुहुर्तभास्कर ,भृगुसंहिता , वृहतपाराशर होराशास्त्र, लधुपराशरी जस्ता ग्रन्थहरु र सफटवेयर तथा इन्टरनेटमा राखिएका ज्योतिष शास्त्रका विषयवस्तुको आधारमा अत्यन्त सरलढंगवाट भावफल वताउन सकिने उपायको खोजी गरी प्रस्तुत गर्ने जर्मको गरेको छु ।
हाम्रा पूर्वज ऋषिमुनीहरुको विश्व प्रयोगशाला रुपी मस्तिस्कवाट मन्थन हुदै र विकसितहुंदै गएको ज्योतिषशास्त्रमा सर्वमान्य सिध्दान्तको अभाव मात्र होईन ज्योतिषाचार्यहरुको मतमा विविधतासमेत रहेकोले केही ग्रन्थहरुको अध्ययन र विश्लेषणवाट निष्कर्षमा पुग्न नसकिने यस अथाह ज्योतिषसागरवाट मैले प्राप्तगर्न सकेको ज्ञानको आधारमा प्रस्तुत विषयवस्तुमा रहन सक्ने त्रुटीप्रति सकारात्मक सुझावको निमित्त सम्वधित विज्ञहरु संग आग्रह गर्दछु । यसमा रहेका विषयवस्तु पूर्विय ज्योतिष दर्शन संगसम्वधित रहनुको साथै विज्ञानको शाखाको रुपमा विकास भएको हालको ज्योतिष विज्ञान (एस्ıोनोमी) संग तादात्म्य मिलाउने क्रममा परम्परागत रुपमा अगाडि वढेका ज्योतिष सम्वन्धि सोंचहरुमा मेलनखाने सामग्रीहरुलाइ पनि अध्ययनको आधारमा मात्र विश्लेषण गरिदिनु हुन आग्रह गर्दछु ।
मेरो यो सानो प्रयासवाट ज्योतिष सम्वन्धि अत्यन्त कम जानकारी भएका र ज्योतिषको अध्ययनवाट उल्झनमा रहेका पाठकहरु पनि लाभान्वित हुन सक्ने अपेक्षा गरेको छु ।
पिताम्वर भण्डारी
मकरसंक्रान्ति २०७२
ज्योतिष विज्ञान
ज्योति + ईष दुई शव्दको समास भएर ज्योतिष वनेको छ जहा ईश भनेको इश्वर ( ग्रह नक्षत्र) को ज्योति भनेको प्रकाश भन्ने सामान्य अर्थ हुन्छ यसको पूर्ण अर्थ भने ग्रह नक्षत्र हरुको स्थिति अवस्था र यिनीहरुले पृथ्वीमा रहेका जीवहरुमा पार्ने प्रभाव हो त्यस्तै अंग्रेजीमा एस्ट्रो र लजीक दुई शव्द मिलेर एस्ट्रोलोजी वनेको छ जहा एस्ट्रो भनेको ताराहरु र लोजीक भनेको तर्क विचार हुने भएकोले तारा र नक्षत्रहरुको अध्ययन नै भन्ने वुझिन्छ । अत संस्कृत र अंग्रेजी दुवै शव्दको मर्म एउटै रहेको कुरा स्पष्ट हुन्छ
ज्योतिष शास्त्र र ज्योतिष विज्ञान विकासको ऐतिहासिक पृष्ठ भूमि
आध्यात्मिक दर्शन अनुसार व्रहमाजीले सृष्टि गरेका षडशास्त्र(वेद,साहित्य,कला,छन्द, निरुक्त ,ज्योतिष)मध्ये ज्योतिषलाई वैदिक कालदेखि नै अत्यन्त महत्वको साथ हेरेको पाईन्छ । कुनै पनि विचार या दर्शन तत्कालीन मानव संस्कृति या भावनासंग सापेक्ष रहेको हुन्छ । वैदिक या पौराणिक कालमा प्रत्येक प्राकृतिक घटनालाइ इश्वरीय इच्छासंग तुलना गरिने भएकोले व्रहमाण्डका पिण्डहरु पनि इश्वरीय शक्ति र इच्छा वाट नै सन्चालित हुने विश्वास अनुरुप ग्रह नक्षत्रलाइ पनि देवताकै अंशमा हेरिने र सत्कर्म या दुष्कर्मप्रति ग्रह नक्षत्रको प्रभावको वारेमा व्याख्या गर्ने संस्कृति विकास हुंदै गयो । हाम्रा पूर्वज ऋषी मुनिहरुले आफनो मस्तिस्कमा विचारको मन्थन गर्दै ग्रह नक्षत्रको प्रभावले मानिसका कैयन जन्म प्रभावित हुने विचार अगाडि वढाउदै जांदा ज्योतिष शास्त्रको विकास भयो ।
भौतिक दर्शनअनुसार प्राचिन कालमा आफनो आवश्यकता र जिज्ञासा पुरा गर्ने कुनै साधन वा लिखित दस्तावेज थिएन । त्यसैले प्राचीन मानिसहरुले आकाशीय पिण्डहरुलाइ आफनो आवश्यकता पुरा गर्ने माध्यम वनाउदै गए । वासस्थानवाट खानाको खोजीमा टाढाटाढा पुगेर पहिलेकै वासस्थानमा फर्किने कुरामा होस, शिकार फलफूल र कन्दमूलवाट खाना प्राप्त गर्ने क्रममा होस ,सुरक्षित आश्रयस्थलको खोजीको क्रममा होस या ऋतुपरिवर्तन आधिवेहरी सुख्खा खडेरी वाढी वर्षा जस्ता घटनाले प्रभावित भएर होस अथवा पु््रच्छे तारा चन्द्रमाको कला ग्रहण आदि प्राकृतिक घटनाको कारण होस् , जिज्ञासा वढदै जाने क्रममा मानिसको ध्यान आकाशीय पिण्ड तर्फ आकर्षित हुदै गयो । हालको इराक राज्य रहेको मेसोपोटामियाको मैदानको सभ्यता विकास क्रममा इशा पूर्व ४००० मा तारा, तारामण्डल र ग्रहणको वारेमा भएका अध्ययन र जानकारी यस विषयमा उत्सुकता वढाउने आधार वनेका थिए । नाइल नदीको किनारमा इशा पूर्व २८०० मा लुव्धक भन्ने तारा उदाउदा नाइल नदीमा वाढी आउने घटनाको अध्ययन तथा पृथ्वीमा ताराहरुको प्रभाववाट लिएको जानकारी आदि कुराहरुले आकाशीय पिण्डहरुको अध्ययनप्रति उत्सुकता वढदै गयो । त्यतिवेला ग्रिक राज्य अन्तर्गत रहेको हालको टर्कीमा जन्मेका चर्चित दार्शनिक थेल्स९त्जबभिक० ले ग्रहण लाग्नुको कारण देखि लिएर सूर्य चन्द्रमाको पृथ्वीमा प्रभाव वारे इशा पूर्व ६३६ मा गरेको अध्ययन तथा प्रसिध्द भौतिक शास्त्रीहरु टोलोमी ९एतयझिथ०जस्ले ग्रहहरुको वक्रीगतिको व्याख्या गर्न उपवृत्तिय सिदान्त (इपीसाइकल थेउरी) प्रस्तुत गरेका थिए । त्यसैगरी निकोलस कपर्निकस(English Content Here)जस्ले ग्रहहरुको ठिकस्थान पत्ता लगाउन अल्फोसाइन टेवल भन्ने पात्रो निकालेका थिए ।
टाइको वा¥हे ९त्थअजय दचबजभ० जस्ले ग्रहभन्दा ताराहरु निकै टाढा रहेको तथ्य पत्ता लगाए ।
जोहान्स केप्लर९व्यजबललभक पभउभिच० ले उपवृत्तिय सिध्दान्त पत्ता लगाए भने ग्यालीलीयो ग्यालीली ९न्बष्भििय नबष्भििष्० जस्ले टेलीस्कोप निर्माण गरी तारा र ग्रहहरुको स्थिति र तिनीहरुको सतहवाट प्राप्त हुने विधुत चुम्वकीय तरंगको प्रभाव वारे गहन अध्ययन गरेका थिए । सर आइज्याक न्यूटन९क्ष्च क्ष्कबबअ लभधतयल० ले तारा ग्रह र नक्षत्रहरुको गहन अध्ययन गरी तिनीहरुको प्रभाव वारे थप अनुसंधान गरेका थिए । न्युटनले प्रतिपादन गरेको विश्वव्यापी गुरुत्वाकर्षणको सिद्धान्त (एकअर्कोमा ग्रहहरुको प्रभाव) ले पिण्ड र दुरीअनुसार प्रभावको तीव्रतामा घटवढ हुने कुरालाई उजागर गरे भने अल्वर्ट आईन्सटाइन को सापेक्षताको सिद्धान्त ( पिण्ड र शक्ति वीचको सम्वन्ध ) ले एउटा ग्रहको असर अर्काेमा पर्ने कुरालाई पुष्टि गर्दै गए । अतः आध्यात्मिक दृष्टीकोण होस या भौतिक दृष्टीकोण , जुनसुकै दृष्टीकोणवाट हेरिए पनि व्रहमाण्डका हरेक पिण्डहरुमा एउटाको प्रभाव अर्कोमाथि पर्दछ र त्यो प्रभाव सकारात्मक या नकारात्मक हुन सक्छ भन्ने कुरामा चाहि दुवै दृष्टिकोणको मिलन विन्दु भेटिन्छ । यो कुण्डली दर्शन हाम्रो आध्यात्मिक विचार र संस्कृतिसंग आवध्द रहेकोले यसका सामग्रीहरु पनि तदनुरुप समावेश गरिएका छन ।